Bệnh dại và giải pháp phòng, chống

Mặc dù đã có vắc xin phòng ngừa hiệu quả nhưng bệnh dại gây tử vong ở người. Do đó, cần nỗ lực trong các hoạt động phòng, chống để giảm số người mắc bệnh dại nhằm đạt mục tiêu không có trường hợp tử vong do bệnh dại ở người vào năm 2030.

CĂN BỆNH NGUY HIỂM

Bệnh dại ước tính gây ra 59.000 ca tử vong hằng năm ở hơn 150 quốc gia, với 95% trường hợp xảy ra ở châu Phi và châu Á. Tuy nhiên, theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), con số này có thể thấp hơn so với thực tế. Gánh nặng bệnh tật phần lớn do người dân nghèo ở nông thôn gánh chịu, với khoảng một nửa trường hợp là trẻ em dưới 15 tuổi. Trong 99% trường hợp, chó là nguyên nhân truyền vi rút dại sang người.

Để phòng ngừa bệnh dại và tránh hậu quả đáng tiếc xảy ra, người bị súc vật cắn cần được tiêm ngừa vắc xin dại đúng liều và đủ mũi. Ảnh: THANH HOÀNG

Theo các chuyên gia y tế, bệnh dại là bệnh viêm não tủy cấp tính do vi rút Rhabdovirus lây truyền từ động vật sang người qua chất tiết, thường là nước bọt. Nguồn lây bệnh dại là động vật hoang dã và cả vật nuôi (chó, mèo). Thời gian ủ bệnh từ 2 - 8 tuần, tùy lượng vi rút và độ nặng vết thương, người bệnh bị nhiễm vi rút cấp tính tại hệ thần kinh trung ương.

Triệu chứng khởi đầu của bệnh dại gồm: Mệt mỏi, nhức đầu, sốt, cảm giác sợ hãi… Bước vào giai đoạn viêm não, người mắc bệnh dại thường có dấu hiệu mất ngủ, tăng cảm giác kích thích như: Sợ ánh sáng, sợ tiếng động, sợ gió. Mức độ nguy hiểm nhất là rối loạn thần kinh thực vật với đồng tử giãn, vã mồ hôi, tăng tiết nước bọt, rối loạn huyết động...

Phương pháp để xác định bệnh dại là xét nghiệm sinh học phân tử vi rút dại trong nước bọt. Khi đã lên cơn dại, tỷ lệ tử vong gần như 100% đối với cả người và động vật. Theo số liệu từ Trung tâm Kiểm soát bệnh tật (CDC) Đồng Tháp, chỉ trong 8 tháng đầu năm 2025, các cơ sở y tế trong toàn tỉnh đã tiếp nhận và tiêm gần 53.600 người đến tiêm vắc xin phòng ngừa bệnh dại. Nguyên nhân trực tiếp gây tử vong do bệnh dại trên người chủ yếu là do người bị động vật nghi mắc bệnh dại cắn mà không tiêm phòng vắc xin. Nguyên nhân gián tiếp là do tỷ lệ tiêm vắc xin phòng dại trên đàn chó, mèo còn thấp; công tác quản lý đàn chó, mèo ở một số địa phương còn lỏng lẻo.

THÁCH THỨC VÀ GIẢI PHÁP LOẠI TRỪ BỆNH DẠI

Mục tiêu “Không còn tử vong do bệnh dại vào năm 2030” là một sáng kiến toàn cầu, được khởi động bởi WHO, Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp (FAO), Tổ chức Thú y Thế giới (WOAH) và Liên minh Kiểm soát bệnh dại toàn cầu (GARC). Việt Nam cam kết đạt được mục tiêu này thông qua việc tăng cường tiêm vắc xin cho động vật, đảm bảo người dân dễ dàng tiếp cận tiêm phòng sau phơi nhiễm và đầu tư vào hệ thống giám sát bệnh.

Bệnh dại là một trong những bệnh nhiệt đới bị lãng quên trong số các bệnh lây truyền từ động vật sang người mặc dù căn bệnh này có ý nghĩa rất lớn đối với sức khỏe cộng đồng. Là căn bệnh có thể phòng ngừa được nhưng tác động của bệnh dại ngày càng gia tăng là vấn đề đáng lo ngại ở các nước kém phát triển và đang phát triển.

Cho đến nay, các chương trình phòng, chống bệnh dại được thực hiện bằng cách tiêm phòng đại trà cho chó, mèo và cộng đồng cũng như các chương trình nâng cao nhận thức đại chúng. Tuy nhiên, gánh nặng bệnh dại vẫn chưa giảm do các phương pháp tiếp cận không thu hút được các bên liên quan vào các chương trình quản lý dịch bệnh.

Những lỗ hổng trong các biện pháp kiểm soát bệnh dại là thiếu sự phối hợp thống nhất giữa các liên ngành, thiếu nỗ lực nâng cao nhận thức cộng đồng và thiếu kinh phí cho các chương trình dự phòng cho người và động vật.

Một số quốc gia đang gặp khó khăn trong việc mua vắc xin tiêm phòng bệnh dại sau phơi nhiễm và globulin miễn dịch bệnh dại ở người trong và sau đại dịch; một phần do những hạn chế trong hệ thống sản xuất, cùng với việc thiếu dự báo nhu cầu và sự gián đoạn của vận tải hàng không quốc tế.

Nhiều chương trình tiêm phòng đại trà cho chó và kiểm soát sinh đẻ ở động vật thường xuyên bị đình trệ. Do đó, cần có chiến lược, cách tiếp cận phòng ngừa và kiểm soát toàn diện, sự hợp tác từ các chuyên gia sức khỏe con người, động vật và môi trường ở cấp địa phương, quốc gia và toàn cầu để tạo ra chương trình kiểm soát hiệu quả hơn trong công tác phòng, chống bệnh dại.

CHỦ ĐỘNG PHÒNG TRÁNH

Để phòng bệnh dại, người dân cần chủ động đưa vật nuôi, chủ yếu là chó, mèo đi tiêm ngừa bệnh dại và thực hiện tiêm nhắc hằng năm. Tuy nhiên, vật nuôi đã được tiêm ngừa vẫn không chắc chắn phòng bệnh dại 100%, vì vậy người dân khi bị chó, mèo, vật nuôi cắn vẫn có nguy cơ mắc bệnh dại.

Do đó, CDC tỉnh Đồng Tháp khuyến cáo, người dân khi bị chó, mèo hoặc súc vật cắn, cần rửa ngay vết thương với nước xà phòng và thực hiện rửa vết thương dưới vòi nước chảy liên tục trong thời gian 10 - 15 phút.

Nếu không có xà phòng, có thể rửa ngay vết thương bằng nước sạch dưới vòi nước chảy liên tục 15 phút. Đây là phương pháp sơ cứu hiệu quả nhất để chống lại bệnh dại. Vết thương sau khi rửa bằng nước cần được rửa kỹ với cồn 70% hoặc cồn i-ốt, sau đó đưa người bị súc vật cắn đến cơ sở y tế gần nhất điều trị.

Về dự phòng bằng tiêm ngừa, hiện có 2 loại vắc xin phòng bệnh dại: Verorab (Pháp) và Abhayrab (Ấn Độ), đều được sản xuất theo công nghệ mới, không chứa các tế bào thần kinh nên không ảnh hưởng đến sức khỏe và trí nhớ của người được tiêm phòng, không chống chỉ định với phụ nữ mang thai và cho con bú.

Nếu bị chó, mèo cắn, phác đồ của người chưa tiêm vắc xin bao gồm 5 mũi (vào các ngày: 0-3-7-14-28, đối với đường tiêm bắp) hoặc 4 mũi (vào các ngày: 0-3-7-28, đối với đường tiêm trong da). Trường hợp phơi nhiễm độ II cần phối hợp tiêm huyết thanh kháng dại.

Trường hợp tiêm trước phơi nhiễm, chỉ cần tiêm 3 mũi vắc xin là đã có miễn dịch với bệnh dại. Nếu bị chó, mèo cắn sau tiêm, dù vết thương nặng, người bị cắn chỉ cần chích ngừa thêm 2 mũi, không cần dùng huyết thanh kháng dại. Ngoài ra, người dân không nên thả rong chó ra đường và không đến gần chó lạ, chó chạy rông...

Cần xích, nhốt hoặc giữ chó trong khuôn viên gia đình và phải đảm bảo vệ sinh môi trường; xích, rọ mõm giữ chó khi đưa chó ra ngoài nơi công cộng. Nếu trường hợp bị chó tấn công, cần đứng yên tại chỗ, 2 tay duỗi thẳng 2 bên hoặc giả vờ ngồi im, cuộn tròn người như quả bóng và che mặt lại.

Nhằm đạt mục tiêu không có trường hợp tử vong do bệnh dại ở người vào năm 2030 trên toàn thế giới, lần đầu tiên các Tổ chức: WHO, WOAH, FAO, GARC đã hợp tác và quyết tâm đạt được. Các hành động ưu tiên được xác định bao gồm: Duy trì cam kết từ chính quyền quốc gia, các tổ chức khu vực và các đối tác toàn cầu. Loại trừ bệnh dại là khả thi và có thể đạt được nếu được ưu tiên và hỗ trợ đầy đủ về mặt tài chính và chính trị từ chính quyền, quốc gia các cấp.

Một cam kết mạnh mẽ cùng với hành động cứng rắn của chính quyền là điều rất quan trọng để đạt mục tiêu loại trừ bệnh dại. Điều cần thiết là cộng đồng phải duy trì sự tham gia đối với các chương trình loại trừ bệnh dại, cũng như duy trì các cam kết về con người và tài chính cho đến khi đạt được mục tiêu.

Loại bỏ bệnh dại ở chó bằng cách tiêm vắc xin cho chó, bao gồm cả chó con, là chiến lược tiết kiệm chi phí nhất để ngăn ngừa bệnh dại ở người vì ngăn chặn sự lây truyền ngay tại nguồn. Hơn nữa, việc tiêm phòng cho chó không chỉ làm giảm nhu cầu sử dụng vắc xin cho người sau phơi nhiễm, mà còn giảm gánh nặng ngân sách cho việc kiểm soát bệnh dại ở người. Theo Tổ chức WOAH và WHO, việc tiêm vắc xin cho đàn chó từ 70% trở lên làm giảm nhanh tỷ lệ nhiễm bệnh dại.

Dự phòng trước phơi nhiễm được khuyến nghị cho những người làm một số nghề có nguy cơ cao như: Nhân viên phòng thí nghiệm xử lý bệnh dại sống và vi rút liên quan đến bệnh dại, những người có tiếp xúc trực tiếp với dơi hoặc động vật có vú khác có thể bị nhiễm bệnh dại như nhân viên kiểm soát dịch bệnh động vật và kiểm lâm động vật hoang dã.

Bệnh dại có thể được ngăn ngừa, quản lý hiệu quả bằng “Phương pháp tiếp cận một sức khỏe” bao gồm: Sự hợp tác liên ngành giữa sức khỏe động vật, con người và môi trường. Việc thu thập, lưu trữ và báo cáo dữ liệu sơ cấp trong cơ sở dữ liệu quốc gia và quốc tế sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho việc xác định các khu vực có vấn đề nhằm xây dựng chiến lược quản lý phù hợp.

MAI HÀ