Giữ sếu đầu đỏ, bảo tồn gắn với sinh kế xanh

Giữa vùng đất ngập nước mênh mông của Đồng Tháp Mười, Vườn quốc gia (VQG) Tràm Chim vẫn lặng lẽ "tỏa sáng" như một viên ngọc quý. Nơi đây không chỉ lưu giữ vẻ đẹp nguyên sinh hiếm hoi còn sót lại, mà còn là biểu tượng cho nỗ lực của con người trong việc gìn giữ sự sống hoang dã. VQG Tràm Chim không chỉ là 1 trong 9 Khu Ramsar của Việt Nam, mà còn đang được Đồng Tháp định vị là “ngôi nhà tự nhiên” để Sếu đầu đỏ có thể sinh sống quanh năm.

RAMSA HỒI SINH

38 năm là khoảng thời gian đủ dài để chứng kiến biết bao sự đổi thay của một vùng đất. Tiến sĩ Mahendra Shrestha, Phó Giám đốc Hội Sếu quốc tế (ICF), một người bạn tri kỷ của VQG Tràm Chim, đã trở lại nơi này giữa mùa nước nổi. Ông là người từng đặt chân đến Tràm Chim từ những năm 1980 để nghiên cứu về đàn sếu đầu đỏ, loài chim được mệnh danh “báu vật của Đồng bằng sông Cửu Long”.

Mùa nước nổi năm 2025, Vườn Quốc gia Tràm Chim chào đón sự hồi sinh của nhiều quần thể thực vật từng vắng bóng nhiều năm như: Nhĩ cán tím, nhĩ cán vàng, bông súng trắng…

Đứng giữa đồng năng bạt ngàn, nơi những cánh chim sếu từng sải cánh giữa ráng chiều, Tiến sĩ Shrestha xúc động nhớ lại: “So với lần đầu tôi đặt chân đến vào cuối thập niên 1980, diện mạo Tràm Chim hôm nay là một bước tiến dài, hệ sinh thái phục hồi mạnh mẽ, thảm thực vật đa dạng và đặc biệt là đời sống người dân vùng đệm thay đổi rõ rệt. Nhiều hộ tham gia các mô hình sinh kế gắn với bảo tồn, du lịch sinh thái phát triển, tạo thêm nguồn thu ổn định, đời sống kinh tế của người dân sung túc hơn. Chính sự cải thiện này là nền tảng quan trọng để Đồng Tháp triển khai Đề án Bảo tồn và phát triển đàn sếu đầu đỏ.

Song để có thể biến VQG Tràm Chim thành “ngôi nhà” sếu đầu đỏ có thể cư ngụ quanh năm, không phải là “trạm dừng chân” trong hành trình di cư của mình thì VQG Tràm Chim cần phải làm nhiều việc. Trong đó, việc điều tiết mực nước phù hợp được xem là yếu tố then chốt định hình sự sống nơi đây. Và đối với sếu đầu đỏ, việc quản lý nguồn nước càng trở nên sống còn.

Tiến sĩ Mahendra Shrestha, Phó Giám đốc Hội Sếu quốc tế (bìa phải) trở lại thăm Vườn Quốc gia Tràm Chim sau 38 năm.

Theo Tiến sĩ Shrestha, “quản lý mực nước là yếu tố then chốt phục hồi và duy trì đàn sếu quanh năm”. Sếu đầu đỏ chỉ sinh sống ở những vùng cỏ năng khô, nơi có mực nước nông, thoáng đãng và giàu thức ăn tự nhiên như: Củ năng, côn trùng hay cá nhỏ. Khi nước ngập sâu và kéo dài quanh năm, thảm thực vật cỏ năng sẽ bị chết, môi trường sống bị phá vỡ, sếu sẽ buộc phải di cư.

Hiểu rõ điều đó, nhiều năm qua, Ban Quản lý VQG Tràm Chim áp dụng mô hình điều tiết nước linh hoạt, khoa học, mô phỏng lại quy luật tự nhiên xưa: Mùa nước nổi ngập sâu, mùa khô rút dần, tạo điều kiện cho thảm cỏ năng tái sinh.

Phó Giám đốc Trung tâm Bảo tồn VQG Tràm Chim Đoàn Văn Nhanh giải thích về sự tinh tế trong công tác điều tiết: “Chúng tôi thường xuyên theo dõi mực nước, điều chỉnh bằng hệ thống cống đập; có nơi phải để ngập 30 - 40 cm, nơi khác rút cạn cho cỏ năng mọc lại. Mỗi khu vực có độ sâu riêng phù hợp với tập tính của chim”.

Cò ngàng nhỏ đang kiếm ăn tại phân khu A1, Vườn Quốc gia Tràm Chim.

Chính nhờ cách quản lý mực nước như một “nghệ thuật”, trả lại cho tự nhiên nhịp điệu vốn có của nó, hệ sinh thái trong VQG Tràm Chim dần hồi sinh mạnh mẽ. Nhiều loài chim nước, cá đồng và thực vật bản địa quay lại. Các nhà khoa học nhận định, đây là tín hiệu lạc quan; nếu tiếp tục điều tiết tốt, sếu đầu đỏ hoàn toàn có thể quay về sinh sống quanh năm tại Tràm Chim, điều từng được xem là “không thể” sau nhiều năm vắng bóng.

HÀI HÒA GIỮA BẢO TỒN VÀ PHÁT TRIỀN KINH TẾ XANH

Sự bền vững của bảo tồn không thể tách rời sự ấm no của người dân. Đây là triết lý mà Đồng Tháp đang kiên trì theo đuổi, bảo tồn không phải là cấm đoán, mà là tạo ra giá trị mới từ việc gìn giữ tự nhiên.

Tiến sĩ Trần Triết, Giám đốc Chương trình Đông Nam Á, Hội Sếu quốc tế, nhận định rằng, VQG Tràm Chim có tiềm năng rất lớn để khai thác kinh tế sinh thái. Tuy nhiên, mọi hoạt động phải được đặt trong khuôn khổ của bảo tồn quốc gia với những quy định chặt chẽ. Song, nếu có thể khéo léo đảm bảo hài hòa giữa yếu tố bảo tồn và phát triển kinh tế theo hướng xanh thì đây sẽ là bước ngoặt mới cho Đồng Tháp”.

Chim cốc đen hay còn gọi là còng cọc chờ săn mồi tại phân khu A1.

Và mô hình “Lúa sếu - Gạo Senta” là một minh chứng điển hình và đầy tính thuyết phục. Những năm qua, Đồng Tháp khuyến khích nông dân ở khu vực vùng đệm VQG Tràm Chim triển khai mô hình canh tác lúa theo hướng hữu cơ và thực hiện liên kết tiêu thụ chặt chẽ cùng doanh nghiệp. Nhờ thay đổi tập quán canh tác, các ruộng lúa không chỉ cho năng suất ổn định, mà quan trọng hơn còn tạo ra môi trường sống thuận lợi, an toàn cho sếu.

Tiến sĩ Trần Triết khẳng định: “Đó là cách bảo tồn bằng chính sinh kế của người dân. Bảo tồn không chỉ là giữ rừng hay dựng hàng rào, mà là tạo ra giá trị mới từ việc giữ gìn tự nhiên”. Mô hình này đang được nhân rộng, giúp nông dân có thu nhập ổn định hơn, góp phần hình thành thương hiệu nông sản sạch đặc trưng Đồng Tháp, gắn liền với câu chuyện nhân văn của loài sếu.

Khi câu chuyện bảo tồn gắn liền với sinh kế được kể một cách hấp dẫn, du lịch sinh thái sẽ trở thành hướng phát triển mạnh mẽ và nhân văn. Những tour du lịch “mùa nước nổi”, du thuyền ngắm sen, chụp ảnh chim di cư hay trải nghiệm làm nông dân vùng ngập lũ thu hút hàng chục ngàn lượt khách đến với VQG Tràm Chim mỗi năm. Khách du lịch đến đây không chỉ thưởng ngoạn cảnh sắc, mà còn để hiểu về cách con người sống hòa hợp với thiên nhiên.

Hiện chính quyền Đồng Tháp định hướng xây dựng thương hiệu du lịch sinh thái “Tràm Chim - Quê hương của sếu đầu đỏ”, gắn kết chặt chẽ với các sản phẩm OCOP đặc trưng như gạo Senta, mật ong tràm, khô cá đồng và các sản phẩm từ sen, tạo thành chuỗi giá trị du lịch nông nghiệp bền vững.

Tuy nhiên, Tiến sĩ Trần Triết cũng chỉ ra điểm yếu cần khắc phục: “Các sản phẩm OCOP đặc trưng của địa phương có chất lượng rất tốt, nhưng việc phát triển và mở rộng thị trường cho các sản phẩm này vẫn còn hạn chế. Nếu thông qua các mô hình du lịch, các sản phẩm OCOP của người dân địa phương được quảng bá nhiều hơn, doanh số tốt hơn thì người dân địa phương sẽ có thêm động lực để bảo tồn thiên nhiên, vì họ thấy lợi ích rõ ràng từ việc đó”.

Không chỉ dừng lại ở việc phát huy mạnh nội tại của địa phương, Đồng Tháp cũng có nhiều giải pháp để học hỏi một số mô hình vừa bảo tồn sếu vừa gắn với phát triển kinh tế xanh tại một số quốc gia như: Thái Lan và sắp tới dự kiến với sự đồng hành của Hội Sếu quốc tế, tỉnh đang xúc tiến chương trình học tập mô hình Bảo tồn sếu gắn với phát triển du lịch tại Hàn Quốc - một điển hình thành công trong việc bảo tồn sếu mỏ trắng, đưa loài sếu này trở thành biểu tượng du lịch sinh thái quốc gia, hài hòa giữa đô thị, giáo dục môi trường và du lịch.

Tiến sĩ Shrestha đánh giá cao tiềm năng của Tràm Chim: “Đồng Tháp hoàn toàn có thể làm được như Hàn Quốc. Các yếu tố cơ bản đều có: Thiên nhiên trù phú, cộng đồng thân thiện và đặc biệt là chính quyền quyết tâm”. Điều cốt lõi là phải tìm ra cơ chế, khuôn khổ pháp lý linh hoạt để hài hòa giữa bảo tồn nghiêm ngặt và phát triển kinh tế sinh thái. Hợp tác quốc tế sẽ là cầu nối giúp Đồng Tháp rút ngắn thời gian tìm kiếm “cơ chế hài hòa” này.

Tràm Chim hôm nay không chỉ là vùng đất Ramsar được thế giới công nhận, mà còn là biểu tượng cho một tư duy phát triển mới: Bảo tồn gắn liền với sinh kế và phát triển xanh. Với sự chung tay đầy trách nhiệm của các nhà khoa học, sự quyết tâm của chính quyền và sự đồng lòng của cộng đồng, Đồng Tháp đang viết tiếp hành trình hướng đến một Tràm Chim bền vững, nơi “báu vật trời ban” không chỉ trở về, mà còn ở lại, cùng con người chung sống trong hòa điệu tự nhiên.

MỸ LÝ